Εισαγωγή

Το Αγρίνιο είναι η μεγαλύτερη πόλη του νομού Αιτωλοακαρνανίας και αποτελεί έδρα του Δήμου Αγρινίου.Η πόλη από τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αι. και κυρίως από τις αρχές του 20^ου αι. είχε αναδειχτεί σε μεγάλο κέντρο παραγωγής και επεξεργασίας του καπνού. Ο καπνός, το κύριο εξαγωγικό προϊόν του νομού, έπρεπε να γίνει αντικείμενο προσεχτικής επεξεργασίας, διαλογής και δεματοποίησης. Για τούτο δημιουργήθηκαν μεγάλες αποθήκες – καπνομάγαζα στην πόλη, στα οποία εργάζονταν εκατοντάδες εργάτες-εργάτριες.

Στην παρούσα εισήγηση θα αναφερθούμε σε ένα θέμα τοπικής ιστορίας με τίτλο:

 «Οι καπναποθήκες Παπαστράτου στο Αγρίνιο. Τόποι Μνήμης και Ιστορίας».

Ερευνήσαμε το θέμα με μαθητές και μαθήτριες στα πλαίσια ενός Πολιτιστικού Προγράμματος που ήταν ένα Αφιέρωμα στην οικογένεια Παπαστράτου. «Σ’ εποχή που κανένας από τους τέσσερις αδελφούς δεν είχε ακόμα αποχτήσει δικό του σπίτι, η Εταιρία μας ετοίμασε ένα οικοδομικό πρόγραμμα κι έχτισε διαδοχικά στα μεγαλύτερα καπνοπαραγωγικά κέντρα δώδεκα υποδειγματικές μεγάλες καπναποθήκες, μέσα στις οποίες εξασφαλίστηκαν βαθμιαία οι απαραίτητες συνθήκες για την υγεία, την άνεση και την καθαριότητα του εργατικού προσωπικού καθώς κι η καλή συντήρηση των καπνών…». (Παπαστράτος, 1995:145).     

Κύριο Θέμα

Για την οργάνωση, διεξαγωγή και ολοκλήρωση του Πολιτιστικού προγράμματος βασιστήκαμε στην συνεργατική ερευνητική εργασία, γνωστή ως μέθοδο project. Θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια συνοπτικά τις φάσεις υλοποίησής του:

 Α) Η ΑΦΟΡΜΗΣΗ: Εκτιμώ ότι είναι σημαντική η δημιουργία ενδιαφέροντος στους μαθητές.. Ως έμπειροι εκπαιδευτικοί  έχουμε τον τρόπο να δημιουργήσουμε το κατάλληλο κίνητρο για τους μαθητές:

1. I) Α Ενότητα Νεοελληνικής Γλώσσας Β Γυμνασίου με Τίτλο: “Από τον τόπο μου σε όλη την Ελλάδα”. Αναφερθήκαμε  σε κάποιες πόλεις της Ελλάδας και στον τουρισμό… Πήραμε την ευκαιρία  να μιλήσουμε και για την πόλη μας. Είπα  συνοπτικά, ότι το Αγρίνιο από το 19ο αι. αρχίζει να προοδεύει χάρη στον καπνό. Το πικρό βοτάνι ήταν χρυσοφόρο για το Αγρίνιο και την ευρύτερη περιοχή της Αιτωλ/νίας. Χάρη σ’ αυτό οι οικογένειες των καπνοπαραγωγών και των καπνεργατών ανέθρεψαν και σπούδασαν τα παιδιά τους,(Μπάδα-Αγγέλη,2008) και οι οικογένειες των καπνεμπόρων προόδευσαν και πλούτισαν…Οι καπνέμποροι και καπνοβιομήχανοι   Αδελφοί Παπαστράτου δε λησμόνησαν ποτέ το γενέθλιο τόπο.
2. II) Στη Νεoελληνική Λογοτεχνία Β Γυμνασίου, το ανθολογημένο ποίημα του Λευτέρη Ξανθόπουλου με τίτλο: Χρονικό, αναφέρεται στην πορεία των μελών μιας οικογένειας καπνεργάτη στη βόρεια Ελλάδα, στην Καβάλα, όπου έζησε ο ποιητής: Ο πατέρας είπε/αγαπώ τον   ξεραμένο καπνό/έγινε καπνεργάτης… (Ξανθόπουλος, 1982).Αυτό  το ποίημα αποτέλεσε μια νέα αφόρμηση. Τα παιδιά μάθανε για τους καπνεργάτες και τους καπνοπαραγωγούς… Τα καπνομάγαζα και τα καπνοχώραφα αντίστοιχα. Ήδη είχαν προετοιμαστεί αρκετά για τη μελέτη ενός σημαντικού θέματος τοπικής ιστορίας.

Β) Το επόμενο βήμα ήταν η συγκρότηση της Ομάδας και η τελική διατύπωση του θέματος:

«Αγρίνιο: η οικογένεια Παπαστράτου και η προσφορά της στο γενέθλιο τόπο. Μικρό αφιέρωμα στους μεγάλους ευεργέτες».

Γ) Στη συνέχεια καθορίστηκαν ο σκοπός και οι στόχοι της έρευνάς μας,  τα  ερευνητικά ερωτήματα  και υποβάλλαμε το Πρόγραμμα για έγκριση. 

ΣΤΟΧΟΙ.  

Ενδεικτικά παραθέτουμε:

1. Να ευαισθητοποιηθούν οι μαθητές σε θέματα τοπικής ιστορίας.

2. Να ενθαρρυνθούν στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών και στην ενεργητική συμμετοχή στην αναζήτηση της γνώσης και στο άνοιγμα του σχολείου στην τοπική κοινωνία.

3. Να γνωρίσουν τον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιξαν κάποιοι άνθρωποι στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή του τόπου.

4. Να αποκτήσουν γνώσεις για την εξέλιξη της πόλης τον 20^ο αιώνα. Ειδικότερα: για την ανάπτυξη της καλλιέργειας και εμπορίας του καπνού που συνέβαλε στην πρόοδο του Αγρινίου.

5. Να αξιοποιούν το οικογενειακό περιβάλλον στη διαδικασία οικοδόμησης των γνώσεων.

6. Να είναι σε θέση να σχεδιάζουν και να επεξεργάζονται ερωτηματολόγια, να παίρνουν συνεντεύξεις, να διοργανώνουν αρχείο και τέλος, να οργανώνουν την παρουσίαση της εργασίας τους.

7. Να αντλούν πληροφορίες από διάφορα είδη κειμένων.

8. Να αναδειχτούν οι δημιουργικές ικανότητες των μαθητών.

9. Να εργάζονται ομαδικά.

10. Να σχεδιάζουν και να οργανώνουν επισκέψεις σε χώρους από τους οποίους μπορούν να αντλήσουν γνώσεις τοπικής ιστορίας.

11. Να χρησιμοποιούν τον Η/Υ και για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

12. Nα αποκτήσουν θετική στάση για τον τόπο τους και ενδιαφέρον για την ανάπτυξή του.

Δ) Για την καλύτερη μελέτη και συγκέντρωση στοιχείων η Ομάδα χωρίστηκε σε υπο-ομάδες, ώστε η καθεμία να έχει δυναμική στο έργο της.

i). Η πρώτη ομάδα αναζήτησε κείμενα που αναφέρονται στον τόπο τους και μπορεί να περιέχουν στοιχεία για  το συγκεκριμένο θέμα.

Εμείς  τους δώσαμε σχετικά κείμενα διαφορετικών ειδών: ιστορικά, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικά, ποιήματα, άρθρα από τον τοπικό τύπο, με σκοπό το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και τη συμμετοχή των παιδιών.(Mατσαγγούρας,2009). Το βιβλίο του Ευάγγελου Παπαστράτου: Η Δουλειά κι ο κόπος της, ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, ήταν το πιο σημαντικό για  να γνωρίσουν οι μαθητές την οικογένεια Παπαστράτου. Οργανώσαμε την παρουσίαση του  στο χώρο Σχολείου.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι πολλά παιδιά έγραψαν αξιόλογα κείμενα σχετικά με το θέμα: ποιήματα, παρωδίες, ακροστιχίδες. Αναδείχτηκαν οι δημιουργικές τους ικανότητες: 

Καπναποθήκες Παπαστράτου,της μαθήτριας Μ. Σαρδέλη

Στις καπναποθήκες Παπαστράτου πήγαμε,

Όπου πολλά είδαμε και εντυπωσιαστήκαμε.

Το κτήριο μας ενθουσίασε πολύ,

με τη σύγχρονη δομή του και την ωραία κατασκευή!

Θεωρείται κατόρθωμα για την τότε εποχή,

όπου με τη λειτουργία του «έφαγαν» χιλιάδες φτωχοί…

Χρησίμευσε επίσης ως νοσηλευτήριο,

τόσο σημαντικό είναι αυτό το κτήριο…

Πολλοί άνθρωποι έβγαζαν το ψωμί τους

Και τώρα όλοι εύχονται την «επανεμφάνισή» τους.

ii). Η δεύτερη ομάδα αναζήτησε φωτογραφικό υλικό για την περιοχή. Τα παιδιά ανέτρεξαν στην αρχή  σε οικογενειακά άλμπουμ. Βρήκαν παλιές φωτογραφίες από το οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον και «διάβασαν» σε αυτές την καλλιέργεια και επεξεργασία του καπνού. Οι φωτογραφίες προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για το χώρο και τον κόσμο που εργάζονταν μέσα σ’ αυτόν. Επίσης, αναζήτησαν υλικό από φωτογράφους της περιοχής και από αρχεία Συλλόγων και εφημερίδων. Στο αρχείο της Γυμναστικής Εταιρείας Αγρινίου, (Γ.Ε.Α.) που στεγάζεται στο Παπαστράτειο Μέγαρο Αγρινίου, βρήκαν φωτογραφικό υλικό για τους αδελφούς ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ και τις εκδηλώσεις «Παπαστράτεια». Αρκετές φωτογραφίες αξιοποιήθηκαν στη παρουσίαση του προγράμματος με powerpoint.

iii). Η τρίτη ομάδα αξιοποίησε την ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. «Με τη μέθοδο της προφορικής ιστορίας μέσα από το λόγο που διατυπώνουν τα ίδια τα υποκείμενα για το παρελθόν, επιδιώκεται η ιστορία από τη βάση.» γράφει ο Paul Thomson, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του ESSEX. (Thomson, 2002). H προφορική ιστορία παρέχει τη δυνατότητα να καταγραφεί ο λόγος των απλών ανθρώπων, ανδρών και γυναικών που εργάστηκαν στα καπνά. Τα παιδιά ασχολήθηκαν με τη συλλογή πληροφοριών με ημι-κατευθυνόμενη συνέντευξη.

 Ιδιαίτερα τα συγκίνησαν οι αφηγήσεις των γονιών ή των παππούδων τους που αναφέρονταν στα παιδικά τους χρόνια. Τότε που εργάστηκαν στα χωράφια ή στις αποθήκες του καπνού. Ενδεικτικά παραθέτουμε ένα απόσπασμα:

«-Ήταν εύκολο να συνδυάσεις σχολείο και καπνό; Πώς τα καταφέρνατε;

-Για την δική μου οικογένεια και για μένα συγκεκριμένα  θα μιλήσω ήταν αρκετά δύσκολο γιατί ο πατέρας μου εκτός από την καλλιέργεια του καπνού ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία ,συγκεκριμένα είχε πρόβατα. Εγώ μεγάλωσα στα πρόβατα και προκειμένου να βοηθάω τους γονείς μου και τα αδέρφια, όταν ήταν η εποχή της καλλιέργειας του καπνού , τις πρωινές ώρες επειδή ήμουν μικρότερος πήγαινα βοσκούσα τα πρόβατα και το απόγευμα προκειμένου να κάθονται οι υπόλοιποι , οι γονείς μου και τα μεγαλύτερα αδέρφια μου να βοηθάνε στον καπνό γιατί εφόσον ήμουν μικρότερος η συνεισφορά μου στην καλλιέργεια του καπνού ήταν και πολύ μικρή. Έτσι αναγκαζόμουν να προσφέρω πιο πολύ βοηθώντας στα πρόβατα τις πρωινές και απογευματινές ώρες. Επομένως οι ώρες που μου έμεναν για να διαβάσω ήταν ελάχιστες. Εγώ να σας πω την αλήθεια , διάβαζα πρωινές ώρες. Τι εννοώ πρωινές ώρες… Έβαζα το ρολόι πέντε η ώρα το πρωί και διάβαζα από τις πέντε μέχρι τις οκτώ. 

-Θυμάστε ένα περιστατικό που ζήσατε έντονα τότε; Μπορείτε να μας το αφηγηθείτε;

Θυμάμαι πολλά περιστατικά που μας συνέβησαν και σε εμένα και στους δικούς μου τότε. Μια φορά όπως σας είπα και πριν, εγώ τότε που ήμουνα μικρός πηγαίναμε για καπνό αρκετά μακριά και έτσι πηγαίναμε το πρωί με το κάρο. Βάζαμε τις καλάθες πάνω, τα τσόλια, σκεπαζόμασταν κι εμείς με δυο-τρεις ζακέτες , πουλόβερ και λοιπά και εγώ επειδή ήμουνα μικρός , έμπαινα σε μια καλάθα. Κι όπως πηγαίναμε κάτω στο χωράφι, κάπου το κάρο χτύπησε σε μια πέτρα . Έπεσε η καλάθα και μαζί με την καλάθα έπεσα και εγώ από το κάρο!

[ Απόσπασμα από προφορική συνέντευξη του  Φώτη Βαρεμένου]

Τα παιδιά σύγκριναν τη ζωή εκείνων των παιδιών με τη δική τους…

iv). Η τέταρτη ομάδα φωτογράφισε αντικείμενα και κατέγραψε την ονομασία και τον τρόπο χρήσης τους στο παρελθόν. Κατέγραψε την «ταυτότητα» των αντικειμένων που χρησιμοποιήθηκαν στην καλλιέργεια και επεξεργασία του καπνού. Αναζήτησαν τα εργαλεία και σύνεργα που είχε φυλαγμένα στην αποθήκη ο παππούς και η γιαγιά… Βελόνες αρμαθιάσματος, λινάτσες, καλούπι δεματοποίησης, μηχανές αρμαθιάσματος κλπ. ξεσκονίστηκαν και καταγράφηκαν. Κάποια από αυτά, τα μικρά μεταφέρθηκαν και στο χώρο του σχολείου για να τα γνωρίσουν και οι άλλες ομάδες.

Επίσης χρησιμοποιήθηκαν στην Έκθεση που λειτούργησε κατά την παρουσίαση του Προγράμματος στην αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου.

v). Η πέμπτη ομάδα κατέγραψε εικαστικές μαρτυρίες. Οι μαθητές/τριες αναζήτησαν πίνακες ζωγραφικής που αναφέρονται στο θέμα. Έργα τοπικών ζωγράφων και άλλων  εντυπωσίασαν τα παιδιά. Ενδεικτικά αναφέρουμε έργα του λαϊκού ζωγράφου Νώντα Κόκκιου, του διακεκριμένου Πάνου Χαραλάμπους, του Aναστάσιου Τάσσου κλπ.

   Κάποια παιδιά δημιούργησαν ωραίες ζωγραφιές  των καπναποθηκών και  πορτραίτα των Παπαστράτων… Αναδείχτηκαν τα ταλέντα  τους. Επίσης, κάποιες μαθήτριες έδωσαν κίνητρο στη μαμά ή στη γιαγιά τους να κεντήσουν με το χέρι ή τη μηχανή ωραία κεντήματα με μοτίβο τον καπνό! Στην ιστοσελίδα της ομάδας μας [https://politistiki 2gymnagrinio.blogspot.gr  ]   έχουν αναρτηθεί αρκετά κείμενα και δραστηριότητες των μαθητών

E) Ακολούθησαν οι επόμενες φάσεις: ταξινόμηση  και επεξεργασία του υλικού. Τα παιδιά στη φάση αυτή άρχισαν να εξοικειώνονται με μακροδεξιότητες όπως είναι η επεξεργασία και η αξιολογική αποτίμηση των προϊόντων της έρευνας που έχουν κάνει. Οι ομάδες ανταλλάσσουν και συζητούν για την έρευνά τους στην ολομέλεια. Αλληλοσυμπληρώνονται. Επικοινωνούν μεταξύ τους. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο τα παιδιά κάθε ομάδας μαθαίνουν να εργάζονται ώστε τα προϊόντα της εργασίας τους να είναι απλά και κατανοητά και από τις άλλες ομάδες…

ΣΤ) ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ: 

α). Κατά τη διάρκεια του προγράμματος επισκεφτήκαμε και ξεναγηθήκαμε τις καπναποθήκες Αδελφών Παπαστράτου στο κέντρο της πόλης. Τις παλιές και τις νεότερες. Πρόκειται για πολυώροφα, μεγαλοπρεπή  κτήρια αντάξια των μεγάλων καπνεμπόρων της πόλης. Έχουν πολλά παράθυρα που εξασφαλίζουν το φυσικό φωτισμό, απαραίτητο για την καπνεπεξεργασία. Ανεβήκαμε σε όλους τους ορόφους του εξαώροφου κτηρίου. Τεράστιοι χώροι, άδειοι οι περισσότεροι σήμερα. Μόνο κάποια αντικείμενα – εργαλεία ριγμένα ατάκτως εδώ και εκεί… Απομεινάρια  της χρυσής  εποχής του καπνού και της καπνεργασίας… Βουβά σήμερα τα άλλοτε πολύβουα «σαλόνια» των καπναποθηκών… Οδηγηθήκαμε μέσω της συνδετικής «γέφυρας» και στο παλιό κτήριο. Στο δεύτερο όροφο. Έτσι οι μαθητές είχαν τη δυνατότητα να δουν, να παρατηρήσουν και να συγκρίνουν την αρχιτεκτονική των δύο κτηρίων. Τα ξύλινα πατώματα και ταβάνια στο παλιό και τα τσιμεντένια  με εξαιρετική μόνωση στο νεότερο. Και τα δύο κτήρια εξαιρετικής αρχιτεκτονικής και κατασκευής. Τα παιδιά φωτογράφισαν τους χώρους.

Ο μαθητής Σπύρος Σαμαράς κατέγραψε, με παρότρυνσή μας, προφορική συνέντευξη της γιαγιάς του, η οποία εργάστηκε ως καπνεργάτρια στις καπναποθήκες Αδελφών Παπαστράτου. Ο ίδιος διάβασε απόσπασμά της στο χώρο των καπναποθηκών: «Mε λένε Αικατερίνη Τσάτσου κι γεννήθηκα 23 Φλεβάρη 1932, στον Πόδο Ναυπακτίας. Οι γονείς μου ασχολούνταν με τα χωράφια κι την κτηνοτροφία. Εργάστηκα στις αποθήκες Παπαστράτου. Η εργασία μου ήταν να επεξεργάζομαι τα ξερά καπνά. Δηλαδή, ανοίγαμε τα δέματα και τα καθαρίζαμε. Στη σειρά που έπρεπε να πάνε, υπήρχε μια μηχανή για το κάθε είδος καπνού. Έπειτα, τα φορτηγά έπαιρναν τις τόγκες, (τα δέματα) κι τις πήγαιναν στην Αθήνα, ώστε να βγουν τα τσιγάρα. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων εκείνα τα χρόνια ήταν τα κτήματα με τον καπνό, τα σιτάρια, τα καλαμπόκια. Γενικά οι δουλειές εκείνα τα χρόνια ήταν γύρω από τα κτήματα. Στις καπναποθήκες έπαιρναν δέματα καπνού από τους παραγωγούς και έπειτα τα ξεχώριζαν σε είδη. Αυτά μαζεύονταν σε τόγκες και πήγαιναν στην Αθήνα για να βγουν τσιγάρα. Οι σημαντικότερες καπναποθήκες εκείνη την εποχή ήταν του Παπαστράτου, του Ηλιού, και Παναγόπουλου. Οι αδελφοί Παπαστράτου κάνανε πολλές δωρεές στο Αγρίνιο.[…] Σήμερα έχουμε μεγάλη ανάγκη από δωρεές και φιλάνθρωπους, αλλά που να τους βρούμε!» [Απόσπασμα από προφορική συνέντευξη Αικατερίνης Τσάτσου]

 β). Μια επίσκεψη στο Ναύπλιο έδωσε την ευκαιρία να ξεναγηθούν οι μαθητές στο Φουγάρο. Ένα  χώρο όπου γινόταν κονσερβοποίηση ντομάτας και σήμερα λειτουργεί ως χώρος πολιτισμού! Στην επιστροφή κατέγραψαν προτάσεις ανάλογης αξιοποίησης των καπναποθηκών Αγρινίου. γ).Οι επισκέψεις στην Παπαστράτειο Βιβλιοθήκη, στη Γλυπτοθήκη Καπράλου, στο Παπαστράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο και στο Παπαστράτειο Δημοτικό Πάρκο έδωσαν την ευκαιρία να γνωρίσουν  τις μεγάλες δωρεές της οικογένειας Παπαστράτου. Προσέγγισαν την Τοπική Ιστορία και απέκτησαν γνώσεις σ’ ένα άλλο δρόμο, πέρα από τον μονόδρομο του σχολείου.

Ζ) Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. 

Στο τέλος του Πολιτιστικού Προγράμματος μαθητές/τριες παρουσίασαν ενδεικτικά κείμενα, αποσπάσματα αφηγήσεων και εικόνες που αναφέρονταν στην οικογένεια  ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΥ και στην προσφορά της στο Αγρίνιο. H αίθουσα εκδηλώσεων του σχολείου φιλοξένησε και μικρή έκθεση φωτογραφιών και αντικειμένων του καπνού που είχε συλλέξει η Ομάδα κατά τη διάρκεια της έρευνας. Κάποιοι άνθρωποι με ευχαρίστηση μας παραχώρησαν αυτό το πολύτιμο υλικό για την έκθεση. Για παράδειγμα η καπνεργάτρια Ευθυμία Φρόση   όχι μόνο έδωσε προφορική συνέντευξη, αλλά και αντικείμενα από την εργασία της στην καπναποθήκη Παπαστράτου: τη ρόμπα της καπνεργάτριας, τη βελόνα, τη λινάτσα… Υλικά που τα έχει φυλαγμένα από τότε. Ακριβά θυμητάρια της καπνεργασίας! Τα αντικείμενα αυτά μαζί με άλλα εκτέθηκαν στο χώρο του σχολείου στον οποίο ξεναγήθηκαν όλοι οι μαθητές και οι καθηγητές από την Ομάδα.

Αυτοαξιολόγηση: Οι αυθόρμητες φράσεις τους: «Φέτος, γνώρισα την πόλη μου κυρία!», «Θα κάνουμε κι άλλο πολιτιστικό πρόγραμμα του χρόνου;»  δείχνουν την ικανοποίηση των παιδιών και μας δίνουν ικανοποίηση και συνάμα κίνητρο για συνέχεια…

Συμπεράσματα

     Η συμμετοχή των παιδιών στο πρόγραμμα και η συνεργασία μεταξύ τους είχε ως αποτέλεσμα την απόκτηση σημαντικών γνώσεων για την πόλη τους. Ιδιαίτερα συγκίνησαν τους μαθητές οι προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που βίωσαν την καπνοκαλλιέργεια και την καπνεπεξεργασία. Σχολίασαν και έδωσαν τη δική τους ερμηνεία σε αυτές.

      Εμπνεύστηκαν από τις επισκέψεις στους χώρους των καπναποθηκών κυρίως και ανέδειξαν τα ταλέντα τους. Έδωσαν εξαιρετικά δείγματα δημιουργικής γραφής: ποιήματα, ζωγραφιές κλπ. τα  οποία εκθέσαμε στο χώρο του σχολείου.

      Η επίτευξη των στόχων που θέσαμε και η επιβράβευση από συμμαθητές, καθηγητές, γονείς και την τοπική κοινωνία καθώς και από την εγγονή του Ευάγγελου Παπαστράτου, τη Μαρία Γκέρτσου, είχαν ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των παιδιών και τη διάθεση για μελλοντική έρευνα και δημιουργία…                        Και το πιο σημαντικό: τα παιδιά ευαισθητοποιήθηκαν και ανέπτυξαν θετικές στάσεις και συμπεριφορές για την προστασία και αξιοποίηση αυτών των κτιρίων της πόλης τους, τα οποία μέχρι πριν ήταν σχεδόν «αόρατα» γι’  αυτά.

Βιβλιογραφικές αναφορές

     Μπάδα, Κωνσταντίνα- Αγγέλη, Μαρία (2008). «Οι γυναίκες του καπνού», στο: Anna Trono-Katia Rizzelo-Francesca Ruppi (eds), The language of the mother in History. New cultural itineraries, Edizioni Del Grifo.

   Ματσαγγούρας, Ηλίας (2009).Η Διαθεματικότητα στη σχολική γνώση, Εκδόσεις Γρηγόρη.

   Ξανθόπουλος, Λευτέρης (1982). Αντίψυχα.

  Παπαστράτος, Ευάγγελος (1995). Η δουλειά και ο κόπος της, Αθήνα.       

  Τhompson Paul,(2002).Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία,  Πλέθρον.

Προφορικές πηγές

 Αικατερίνη Τσάτσου,         Ευθυμία Φρόση,

 Φώτης    Βαρεμένος